خبرگزاری «حوزه»، روز نهم ذی الحجه مصادف است با روز عارفانه و ارجمند عرفه، که يادآور عروج عرفاني امام حسين (ع) و ادعيه و زيارات آن حضرت ، به ويژه دعاي عرفه است ،که ناب ترين مفاهيم و مقولات معنوي در آموزه های شیعی و اسلامی را متبلور می سازد.
بی شک یکی از سنت هایی که به برکت نظام جمهوری اسلامی ایران احیاء شد قرائت دعای عرفه بود، که به صورت گسترده و دسته جمعی در سراسر کشور خوانده می شود،[1]از این رو برای تعمیق شناخت و معرفت نسبت به پیام ها و نشانه های بی بدیل دعای عرفه ، لزوم بهره گیری از آراء و اندیشه های ارزشمند حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مد ظله) در تبیین معرفتی دعای عرفه به عنوان راهبرد کلیدی مرجعیت اسلامی برای آحاد جامعه مورد توجه است، که ارتقای معرفت و شناخت نسبت به آموزه های بلند دعای عرفه و درک مقام و منزلت روز عرفه در نوع خود زمينه ساز وصول انسان به مقامات عاليه و کمالات روحاني و موجبات اعتذار وندامت انسان از افعال و اعمال گذشته را فراهم خواهد نمود.
چیستی شأن و منزلت روز عرفه
در وهلۀ نخست و در تبیین چیستی منزلت روز عرفه بایدگفت؛ روز پربرکت عرفه در برخی روایات که از آن به عنوان عید نام برده شده است اگر چه این روز مبارک با شهادت مسلم بن عقیل آمیخته است، لیکن روز عرفه روزی است که می‌بایست یک چشم گریان و یک چشم دیگر خندان باشیم.[2]
زیرا در این روز خداوند تبارک و تعالی بندگان خود را به عبادت و اطاعت خداوند فرا خوانده و سفره ی جود و احسان خود را برای بندگان خود گسترانده است،شیطان در این روز خوار و حقیر و خشمناک است.ازروایات و احادیث و دعای این روز بر می آید که خداوند متعال در روز عرفه به بندگان خود عنایات ویژه ای منظور کرده است.
اهمیت دعای عرفه
بی شک قرائت دعای عرفه در آموزه های اسلامی از اهمیت بی بدیل برخوردار می باشد، حضرت آیت الله مکارم شیرازی در تشریح اهمیت دعای ارزشمند عرفه در حصول مغفرت گناهان انسان اظهارداشتند: روایاتی که در مورد اهمیت عرفه و عرفات نقل شده است بسیار عجیب است و نشان می‌دهد در آن سرزمین عجیب، رحمت الهی بسیار باریدن می‌گیرد و گناهان ریخته و آمرزش شامل حال انسانها می‌شود.[3]
دعای عرفه نشانۀ حقانیت اهل بیت(ع)
هم چنین معظم له دعای عرفه را به عنوان یکی از مهمترین نمادها و نشانه های حقانیت اهل بیت(ع) مورد توجه قرار داده و بیان کردند: یکی از نشانه های حقانیت ائمه اهل بیت(علیهم السلام)همین گونه دعاها (همچون دعاى صباح، كميل، عرفه امام حسين عليه السّلام و دعاهاى صحيفه سجاديه) از جمله دعای عرفه است که سایر مذاهب چنین دعاهایی را مطلقا ندارند[4]، زیرا راز و نياز امام حسين عليه السّلام در روز عرفه در بيابان عرفات از جمله آثار گرانبهايى است از اين عشق مقدّس.[5]
بی شک دعا انسان را به قرب خدا نزديك و از شيطان و وسوسههايش دور مىكند و روح را لطافت خاصّى مىبخشد، اثر عميقى در تقويت پايههاى ايمان و تهذيب نفوس و پرورش اخلاق فاضله دارد.[6]
از آنجا كه اين گونه دعاهااز روح بلند معصوم سرچشمه گرفته همه آنها در يك سطح عالى است و با قرائت آگاهانه آن انسان به اوج معرفت و كرامت انسانى نزديك مىشود.[7]
دعای عرفه؛ درس توحید و خداپرستی
در اندیشۀ حضرت آیت الله مکارم شیرازی مفاهیم و معارف ناب مرتبط با مسألۀ توحید و شناخت کامل نسبت به آن، از جمله مضامین عالی و ارزشمند در دعای عرفه به شمار می آید؛ معظم له در فرازی اینچنین فرمودند: دعاها، مخصوصاً دعاهاى معصومين عليهم السلام، سرشار از درسهاى عالى تربيت و اخلاق است؛ مثلًا دعاى بلند و پر محتواى «عرفه» حاوى يك دوره كامل معارف و عقايد، مخصوصاً درس توحيد و يكتاپرستى است؛ توحيدى كه در اين دعا موج مىزند در دعاهاى ديگر يافت نمىشود.[8]
دعای عرفه؛ دورۀ کامل خدا شناسی
این مرجع تقلید در تبیین آموزه های بلند و متعالی دعای عرفه فرمودند: دعای عرفه یک دوره عرفان اسلامی، خداشناسی، پیامبرشناسی، ولایت، اخلاق، مراحل سیر و سلوک الی الله و در یک کلام یک دوره از مفاهیم مهم اسلامی است، که در قالب دعا بیان شده است.
معظم له در تشریح این مسأله بیان نمودند: در دعاى «عرفه» كه از امام حسين عليه السلام به ما رسيده، يك دوره دروس خداشناسى با تمام ريزهكاريهايش در سطح عالى بيان شده است، سيد الشهداء امام حسين (ع) در دعاى معروف" عرفه" كه يك دوره كامل و عالى درس توحيد است به هنگام بر شمردن نعمت و قدرت خداوند به پيشگاه او چنين عرض مىكند:«و ابتدعت خلقى من منى يمنى، ثم اسكنتنى فى ظلمات ثلاث:بين لحم و جلد و دم، لم تشهر بخلقى، و لم تجعل الى شيئا من امرى، ثم اخرجتنى الى الدنيا تاما سويا!» " آغاز آفرينش مرا از قطرات ناچيز منى قرار دادى، سپس مرا در ظلمتهاى سهگانه، در ميان گوشت و پوست و خون ساكن نمودى، آفرينش مرا آشكار نساختى، و در آن مخفيگاه به تطورات خلقتم ادامه دادى، و هيچيك از امور حياتى مرا به من واگذار نكردى، سپس مرا به دنيا كامل و سالم منتقل ساختى"[9].
تضرع و نیایش؛ شاه کلید معرفت الهی
در بیانات حضرت آیت الله مکارم شیرازی ضرورت راز و نیاز و تضرع و نیایش به عنوان شاکلۀ مهم دعای عرفه مورد اهتمام معظم له قرار گرفته است، ایشان در فرازی بیان داشتند: باید در این روز به درگاه الهی با حالت تضرع به نیایش بپردازیم، «روز عرفه از بهترین ایام برای دعا، نیایش و تضرع به درگاه الهی است».[10]
معظم له در تفسیر این مسأله با بهره گیری از کلام نورانی حضرت سید الشهدا(ع) در دعای عرفه گفتند: در اينجا بايد گفت؛ اى انسان تو و تكبر چه تو در برابر عظمت دستگاه خلقت چه هستى؟! واقعا جاى تعجب است كه انسانى با توجه به اين كه اوّلش نطفه و آخرش مردار و مابين اين دو حامل عذره و كثافات است، فخرفروشى و تكبر مىكند. بايد اقرار كرد (آن ذره كه در حساب نايد مائيم)، معرفت را بايد از امام حسين (عليه السلام) آموخت، آن حضرت در دعاى عرفه درحالى كه اشك مىريزد مىگويد: «الهى انا افقير فى غناى فكيف لا اكون فقيراً فى فَقْرى الهى انَا الجاهل فى علمى فكيف لا اكون جهولًا فى جهلى»[11] «خدايا من در موقع بىنيازى هم فقيرم، پس چگونه فقير نمىباشم در فقرم، خدايا من در موقع عالم بودن هم جاهل هستم، پس چگونه جاهل نمىباشم در موقع جاهل بودنم»: «الهى مَنْ كانَتْ مَحاسِنُهُ مساوِىَ فَكيفَ لا تَكوُنُ مَساويه مساوِى»[12] (خدايا كسى كه خوبىهايش، بدى است، پس چگونه بدىهايش بدى نيست) . آرى اين معرفت، آن جانبازى عاشورا، را هم مىطلبد.
درمان بيمارى تكبّر كه ناشى از جهل و عدم شناخت باشد، تحصيل معرفت نسبت به عظمت خالق و جهان و ضعف خويشتن است، اين معرفت رابطه مستقيم با تواضع و تواضع رابطه مستقيم با علم و علم با معرفت دارد و به قول امام حسين (عليه السلام): «مُدارَكَ العِلْم لِقاحُ المعرفة»: «درس و بحث علم، زاينده معرفت است».[13]
شکرگزاری؛ شاخصه ای مهم در دعای عرفه
مقولۀ شکرگزاری از جمله نشانه های موجود در دعای عرفه است که در بیانات حضرت آیت الله مکارم شیرازی مورد توجه قرار گرفته است، معظم له یاد آورشدند: در فرازى از دعاى امام حسين عليه السلام در روز عرفه آمده: اگر تصميم بگيرم و تلاش كنم در تمام عصرها و روزگاران، به فرض اينكه در تمام اين اعصار و روزگارها زنده باشم و زندگى كنم و خواسته باشم يكى از نعمتهايت را شكرگزارى نمايم، توان آن را نخواهم داشت.[14]،[15]
تأملی قرآنی در جایگاه والای روز عرفه
عرفه؛ روز مشهود
حضرت آیت الله مکارم شیرازی در تفسیر آیۀ «وَ شاهِد وَ مَشْهُود»[16]،بر اطلاق«مشهود» بر روز عرفه كه زائران بيت اللّه الحرام شاهد و ناظر آن روزند تأکید نمود و فرمود؛ «شاهد» منطبق بر روز عيد قربان و «مشهود» بر روز عرفه اشاره دارد.[17]
از این رو اهمیت روز عرفه و لزوم تعمّق و تأمّل در دعای ارزشمند عرفه به نحوی است که روز" عرفه" گرچه از شهود روز محشر و گواهان اعمال انسانها است ، لیکن این روز پر اجتماع، خود صحنهاى از رستاخيز در اين دنيا محسوب مى شود.[18]
دعای عرفه؛ اعتراف به محضریت خداوند
لذا با این تفاسیر باید گفت محضریت خداوند از جمله نشانه های ارزشمند کلام امام حسین(ع) در دعای عرفه است که در بیانات ارزشمند حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مدظله) بدین نحو مورد اشاره قرار گرفته است؛ « امام حسين عليه السلام سالار شهيدان در دعاى عرفه به پيشگاه خدا عرض مىكند: «عَمِيَتْ عَيْنٌ لا تَراكَ عَلَيْها رَقِيْباً» «كور باد چشمى كه تو را مراقب خود نبيند»![19][20]
برهان غنا و فقر؛ نشانه ای بنیادین در دعای عرفه
مرجع عالی قدر جهان تشیع، چیستی ماهیت غنا و فقر در آموزه های اسلامی را به عنوان یکی از مهمترین و کلیدی ترین شاخصه ها و نشانه های موجوددر مضامین عالی دعای عرفه برشمردندو فرمودند: بی شک انسانها روز را بايد با نور هدايت آغاز كنند، سپس آن را با هوشيارى در برابر دشمنان برون و درون، به پايان ببرند که اين پيروزى جز با نور هدايت الهى ممكن نيست! حال هنگامى كه در دعاى «عرفه» مىخوانيم: «و اجعل غناى في نفسي ، خداوندا! بىنيازى مرا در درون جانم قرار ده!» الهام مىگيريم كه بىنيازى چيزى نيست كه در بيرون، از طريق جمع ثروت فراوان و كاخهاى رفيع و مقامات منيع، فراهم گردد.[21]
معظم له هم چنین در تشریح چیستی فقر و غنا با بهره گیری از کلام نورانی امام حسین(ع) اینچنین فرمودند: در دعاى معروف امام حسين عليه السلام در روز عرفه كه از پربارترين و عميقترين دعاهاى معصومين عليهم السلام، مخصوصاً در زمينه مسائل توحيدى است، مىخوانيم كه امام عليه السلام چنين مىگويد:«كَيْفَ يُسْتَدَلُّ عَلَيْكَ بِما هُوَ فى وُجُوْدِهِ مُفْتَقِرٌ الَيْكَ؟ أَيَكُوْنَ لِغَيْرِكَ مِنَ الظُّهُورِ ما لَيْسَ لَكَ حَتّى يَكُوْنَ هُوَ المُظْهِرُ لَكَ»: «چگونه با موجوداتى كه در اصل وجود خود به ذات پاك تو نيازمندند بر وجود تو استدلال شود؟ آيا غير تو، از تو، ظاهرتر است كه معرّف وجود تو باشد؟».[22]،[23]
معظم له در ادامه بیان نمودند: در جاى ديگر از دعای عرفه مىخوانيم:«الهى انَا الْفَقِيرُ فى غِناىَ فَكَيْفَ لا اكُوْنُ فَقيراً فى فَقْرى»: «خدايا من در حال غنا، فقيرم، چگونه در حالت فقر، فقير نباشم؟!».[24]
هم چنین ایشان در ترسیم آموزه های عرفانی موجود در این مسأله با استفاده از آموزه های امام حسین(ع) در دعای عرفه فرمودند: در همان دعا آمده است: «مَتى غِبْتَ حَتَّى تَحْتاجَ الى دَلِيْلٍ يَدُلُّ عَلَيْكَ، وَ مَتى بَعُدْتَ حَتَّى تَكُونَ الآثارُ هِىَ الَّتِى تُوصِلُ الَيْكَ، عَمِيَتْ عَيْنٌ لا تَراكَ عَلَيْها رَقِيباً»: «كِى پنهان شدى تا نياز به دليلى داشته باشى كه تو را معرّفى كند؟ و كى از ما دور شدى تا آثارت ما را به تو رساند؟ كور باد چشمى كه تو را مراقب و حاضر نزد خويش نبيند».[25]
دعای عرفه؛خود شناسی برای تحقق سعادت
از جمله شاخصه های موجود در مضامین والای دعای عرفه می توان به مولّفه های کلیدی در اعتراف به ضعف نهاد انسانی و ضرورت توجه به کسب و تحصیل معارف الهی اشاره نمود، مرجع عالی قدر جهان تشیع با اشاره به این مسأله در دعای عرفه گفتند: بشرى كه اين همه ضعيف است بايد تسليم حق و خدا باشد. بنابراين نشناختن خدا و خويش و جهان، سرچشمه همه اين بدبختىهاست.[26]
معظم له در تشریح این مسأله این گونه بیان داشتند؛ به دعاى عرفه توجّه كنيد ببينيد چه جمله هاى عجيبى دارد. انسان وقتى جانبازى روز عاشورا را مىبيند تعجّب مىكند، امّا دعاى عرفه امام حسين عليه السلام را كه مىخوانَد در مىيابد. جانبازى بر اثر اين معرفت است، چون اعمال برخاسته از اعتقاد و معرفت است. مىفهمد كه آن حضرت در دعاى عرفه عرض مىكند:«إلهى مَن ز لا تَكونُ مَساوِيهِ مَساوي وَمَن كانَت حَقائقُهُ دَعاوى فَكَيفَ لا تَكونُ دَعاويهِ دَعاوى ؛ خدايا، اين انسانى كه اگر به خوبىهايش نيك بنگريم و آن را بشكافيم، در واقع عيب و نقص است، چگونه عيبهايش عيب نباشد!» و اين انسانى كه اگر حقايق و علومش را بشكافيم آميخته با جهل است، چگونه جهلش جهل نباشد. نيروهاى ما را وقتى بشكافند همهاش ضعف است.[27]
معظم له در تبیین راهکارهای تحقق خداشناسی و حصول سعادت با اشاره به مضامین عالیۀ امام حسین (ع) گفتند: حضرت امام حسين عليه السلام در دعاى عرفه عرض مىكند: اى خداى من، مردم مىآيند سراغ اين آثار كه از آنها تو را بشناسند، مگر تو از من دور شدهاى كه بخواهم با آثار تو را پيدا كنم: «عَمِيَت عَينٌ لا تَراكَ وَلا تَزالُ عَلَيها رَقيباً وَ خَسِرَت صَفقَةُ عَبدٍ لَم تَجعَل لَهُ مِن حُبّكَ نَصيباً ؛ كور باد چشمى كه جمال پاك تو را نبيند و زيانكار باد آن بندهاى كه سهمى از عشق و محبّت در دل او نيست». مگر تو كى از من دور شدهاى كه بخواهم تو را از ميان آثار پيدا كنم.
كى رفتهاى ز دل كه تمنّا كنم تو را
كى بودهاى نهفته كه پيدا كنم تو را
با صد هزار جلوه برون آمدى كه من
با صد هزار ديده تماشا كنم تو را
در صورتى كه خدا و جهان و خودمان را بشناسيم تكبّر و غرور از بين مىرود و بنده مىشويم. لذا بايد عظمت خدا را از عالم هستى بشناسيم.[28]
سخن آخر
حضرت آیت الله مکارم شیرازی با تأکید بر اهمیت قرائت دعای عرفه ، لزوم درک و فهم معانی و مضامین این دعای ارزشمند و متعالی را به عنوان امر مهم و بنیادین مورد اشاره قرار داده و فرمودند:
باید دعای عرفه را با حضور قلب و با درک مفاهیم آن قرائت کرده و در معانی و مضامین بلند و غنی آن تامل کنیم و از فیوضات این روز بهره مند شویم.[29]
عرفه روز دعا و نیایش است و همه مومنان و مسلمانان در این روز برای حل مشکلات مسلمانان دنیا دست به دعا بردارند، امیدواریم همه ما در مراسم دعای عرفه شرکت کنیم و یکدیگر را از دعا فراموش نکنیم.[30]
لیکن دعای این روز به اندازه ای اهمیت داشته و اجابت می شود که سفارش شده حتی برای گذشتگان و اسیران خاک دعا کرده و از خداوند حل مشکلات جامعه اسلامی به ویژه کشور عزیزمان را مسئلت نمایید.[31]
امید است خداوند به برکت این دعا و خود شهیدان این روز مانند مسلم ابن عقیل و هانی عنایتش را متوجه حال ما کند و همه برای مشکلات داخلی و خارجی جهان اسلام دعا کنیم و توفیق خالصانه و بیشتر خدمت را از خداوند بخواهیم.[32]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظلّه)
[1] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی ،درس خارج فقه ، مسجد اعظم قم،25/8/1389.
[2] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی ،درس خارج فقه ، مسجد اعظم قم،23/7/1392.
[3] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی ،درس خارج فقه ، مسجد اعظم قم،23/7/1392.
[4] همان.
[5]پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج4 ؛ ص581.
[6]همان.
[7] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج8 ؛ ص464.
[8]والاترين بندگان ؛ ص232
[9] دعاى" عرفه"( مصباح الزائر ابن طاووس).
[10] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی ،درس خارج فقه ، مسجد اعظم قم،12/7/1393.
[11]. مفاتيح الجنان و دعاى عرفه.
[12] مفاتيح الجنان و دعاى عرفه.
[13] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين)، ج1، ص: 152.
[14] مفاتيح الجنان، اعمال ماه ذيحجّه.
[15] گفتار معصومين(ع) ؛ ج2 ؛ ص197.
[16]سورۀ بروج، آیۀ 3.
[17]برگزيده تفسير نمونه ؛ ج5 ؛ ص455.
[18]تفسير نمونه ؛ ج26 ؛ ص332.
[19] كتاب كلمة حول الرؤيه صفحه 48- 53( با تلخيص).
[20] پيام قرآن ؛ ج4 ؛ ص276.
[21]پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج3 ؛ ص265.
[22] از اين جمله در برهان صديقين نيز استفاده شده است كه انشاءاللَّه در همان بحث اشاره خواهد شد.
[23] پيام قرآن ؛ ج3 ؛ ص65.
[24] پيام قرآن ؛ ج3 ؛ ص65.
[25]پيام قرآن ؛ ج3 ؛ ص101.
[26] انوار هدايت، مجموعه مباحث اخلاقى ؛ ص310.
[27]همان.
[28] انوار هدايت، مجموعه مباحث اخلاقى ؛ ص310.
[29] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی ،درس خارج فقه ، مسجد اعظم قم،23/7/1392.
[30] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی ،درس خارج فقه ، مسجد اعظم قم،12/7/1393.
[31]همان.
[32]بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی ،درس خارج فقه ، مسجد اعظم قم،25/8/1389.
